مطالب بیشتر
ادبیات کودک نقش مهمی در شکلگیری هویت جنسیتی نسلهای آینده دارد.
در دهه ۶۰ شمسی، دوران حساس پس از انقلاب، کودکان ایرانی با کتابهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بزرگ شدند، داستانهایی خواندند که ناخودآگاه، مفاهیم جنسیتی خاصی را در ذهنشان شکل داد.
حالا پس از گذشت چهار دهه، مطالعه نجمه حسینی سروری، محمدصادق بصیری و مهلاسادات حسینی صابر، پژوهشگران دانشگاه باهنر کرمان، نشان میدهد این آثار چگونه نقشهای سنتی مردان و زنان را برای نسلهای آینده تعریف کردند.
این پژوهش که در آخرین شماره مجله «مطالعات ادبیات کودک» دانشگاه شیراز منتشر شد، ۱۸ کتاب داستان مخصوص گروههای سنی «الف» و «ب» را که بین سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۶ از سوی کانون به چاپ رسید، مورد بررسی قرار داده است.
بر اساس نتایج این مطالعه، در اکثر این آثار کلیشههای جنسیتی به شکل آشکار یا پنهان حضور دارند.
پسران جستجوگر، دختران منفعل
طبق یافتههای این پژوهش، در تمامی داستانهای مورد بررسی که شخصیتهای انسانی در آنها حضور دارند، نقش اصلی به پسربچهای خردسال اختصاص یافته است.
این پسران با صفاتی چون کنجکاوی، جستجوگری، تحرک و خلاقیت توصیف میشوند و در پایان به شناخت و آگاهی میرسند.
در مقابل، از زنان و دختران تصویری کاملا متفاوت ارائه شده است. آنها یا از متن داستان حذف شدهاند یا نقشهایی حاشیهای بازی میکنند.
مادران عمدتا در نقش مراقبان فرزندان، مادربزرگان بهعنوان افرادی بیمار و ناتوان، و دختران خردسال در قالب شخصیتهایی آرام، منفعل و وابسته به برادران خود بازنمایی شدهاند.
داستانهایی که ذهن کودکان را شکل میدهند
از میان آثار بررسیشده، داستان «سفر مرغ باهوش» تصویری قابل تامل ارائه میدهد. در این داستان، مرغ برای غلبه بر زورگویی خروس، راهی سفر میشود و با حیلهگری او را رسوا میکند.
در این مقاله آمده است: «رفتار و چارهجویی مرغ داستان کاملا منطبق با کلیشههای جنسیتی سنتی است که زنان را محتاط، محافظهکار و حیلهگر ارزیابی میکند. الگویی شبیه به آنچه در داستانهای مکر زنان، در متنهایی مثل هزار و یک شب، بارها و بارها تکرار میشود.»
در داستان «فیل کوچولو، دماغت کو؟» نیز تضاد آشکاری بین شخصیتهای مذکر و مونث وجود دارد.
«خانم خرسه» و «بیبی لاکپشت» در مکالمه با فیل از بیماریهای خود میگویند، در حالی که «آقا سگه» در حال حرکت و فعالیت است و بیپروا نظرش را اعلام میکند.
پژوهشگران نوشتند: «مثلا خانم خرسه از سرماخوردگیاش میگوید و بیبی لاکپشت هم که روی تخته سنگی نشسته و دارد بافتنی میبافد، از اینکه ضعف بینایی دارد و اگر دماغش را بدهد، دیگر جایی برای گذاشتن عینکش ندارد، صحبت میکند؛ اما آقا سگه که عجله دارد و دارد زمین را بو میکشد و راه میرود، اول به قیافه مسخره فیل میخندد و بعد میگوید که اگر دماغم را به تو بدهم، نمیتوانم بو بکشم و در جنگل گم میشوم.»
ماجراهای احمد؛ الگوی خانواده سنتی
مجموعه داستانهای احمد که شامل «احمد باید بپرسد»، «احمد و سارا» و «احمد و ساعت» میشود، تصویری آشنا از خانواده سنتی ارائه میدهد.
در این الگو، پدر منشا آگاهی و قدرت است، بیرون از خانه کار میکند و قانونگذار و راهنمای خانواده محسوب میشود.
مادر در این داستانها حضوری بسیار محدود دارد. در داستان «احمد و ساعت» مادر حتی شخصیت فرعی هم محسوب نمیشود و هیچ نقشی در پیشرفت طرح داستان ندارد.
حرف زدن او منحصر به اعلام ساعت حضور پدر در خانه یا اعلام بیداری سارا است و در تنها جمله امری که به زبان میآورد، احمد را ترغیب به عوض کردن لباس و خوابیدن دوباره میکند.
او فقط در دو تصویر پایانی، بچه در بغل و سر سفره صبحانه، کنار سماور دیده میشود؛ نقشی که با لبخند روی چهره مادر به تصویر کشیده شده است.
راوی مردانه، دنیای یکطرفه
یکی از مهمترین یافتههای این تحقیق نقش راوی است. در این داستانها، راوی دانای کل دنیا را از منظر مردان یا پسران روایت میکند؛ این یعنی کودکان دنیایی را میبینند که محدود به ذهنیت، کنش و خواست مردان است.
حتی در کتابهای تصویری بدون متن مانند «دالی» و «نقلی»، شخصیتها تنها پسربچه و پدربزرگ هستند.
پدربزرگ منشا آگاهی کودک و آشنایی او با طبیعت و زندگی است، در حالی که زنان کاملا از فضای کار و زندگی حذف شدهاند.
تاثیر بر نسلهای آینده
محققان معتقدند این شیوه بازنمایی، کودکان را برای پذیرش نقشهای جنسیتی سنتی آماده میکند.
در سنین پایین که کودکان هویت جنسی خود را شکل میدهند، چنین تصاویری عمیقا در ذهن آنها نقش میبندد.
نتیجه این فرآیند، نسلهایی است که با تقسیمبندی سنتی کار و مسئولیتها بزرگ شدهاند؛ جایی که مردان فعال، قدرتمند و تصمیمگیرنده و زنان منفعل، وابسته و محدود به فضای خانه تعریف میشوند.
تداوم الگوهای سنتی
نتایج بررسی این آثار حاکی از آن است که داستانهای دهه ۶۰ از طریق باز تولید کلیشههای جنسیتی و تعیین مرزهای دقیق بین نقشهای زنانه و مردانه، تبعیض جنسیتی را طبیعی جلوه میدهند.
این آثار کودکان گروه سنی «الف» و «ب» را که در روند تکامل هویت جنسی قرار دارند، برای پذیرش و درونی کردن ساختار سنتی روابط بین زن و مرد آماده میکنند و به بازتولید و تداوم اشکال تبعیض جنسیتی کمک میکنند.
با این حال، پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل و آسیبپذیری عمیق در حوزههای هستهای، نظامی و منطقهای، ایران دیگر اهرمی برای چانهزنی در اختیار ندارد.
اکنون، حمایت مشروط از این طرح، تنها پیشنهاد معنادار ایران برای بازگرداندن ایالات متحده به میز مذاکره است؛ موضوعی که ممکن است تنها مسیر باقیمانده برای جلوگیری از پایان آتشبس و آغاز جنگی بزرگتر باشد.
اجماع منطقهای و بینالمللی؛ یک فرصت از دسترفته برای تهران؟
طرح «دو دولت در یک سرزمین» که در اواخر دهه ۱۹۳۰ مطرح شد و بر پایه قطعنامه ۱۸۱ مجمع عمومی سازمان ملل در نوامبر ۱۹۴۷ رسمیت یافت، سالهاست در سیاست جهانی بهعنوان تنها چارچوب ممکن برای حل مساله فلسطین شناخته میشود.
اگرچه این طرح در زمان خود از سوی فلسطینیان و کشورهای عربی رد شد، امروز اغلب همان کشورها - از عربستان سعودی گرفته تا مصر، اردن، امارات متحده عربی و ترکیه - از آن حمایت میکنند.
اروپا بهطور سنتی از این راهحل دفاع کرده و اکنون نیز ترامپ در دور دوم ریاستجمهوریاش از گسترش پیمان ابراهیم حمایت کرده است. حتی عادیسازی روابط اسرائیل و عربستان سعودی در گرو پیشرفت معنادار در همین مسیر است.
در این شرایط، ایران تنها بازیگری است که همچنان بهصراحت با اصل این راهحل مخالفت میکند. موضعی که نهتنها کشور را در انزوای دیپلماتیک قرار داده، بلکه تهران را نیز از بازی تازهای که در خاورمیانه در حال شکلگیری است، حذف کرده است.
جنگ ۱۲ روزه و فروپاشی نسبی ساختار قدرت در ایران
جنگ ۱۲ روزه و حملات بیسابقه آمریکا و اسرائیل به زیرساختهای هستهای، موشکی و فرماندهی ایران، تصویر روشنی از شکنندگی ساختار نظامی جمهوری اسلامی ارائه داد.
عملیات موسوم به «چکش نیمهشب» تاسیسات حساس در نطنز، فردو، اصفهان و دیگر نقاط کلیدی را هدف گرفت. همچنین اسرائیل دهها تن از نیروهای متخصص و فرماندهان ارشد سپاه پاسداران را کشت.
پنتاگون اعلام کرد این حملات برنامه هستهای جمهوری اسلامی را تا دو سال عقب انداختهاند. این در حالی است که آژانس بینالمللی انرژی اتمی بهدلیل عدم همکاری تهران، امکان نظارت بر تاسیسات هستهای ایران را ندارد.
در عرصه نیابتی نیز متحدان منطقهای ایران همچون حزبالله، حشد شعبی، انصارالله و دیگر گروهها بهشدت تضعیف شدهاند و دیگر توان ایفای نقش تهاجمی را ندارند.
افزون بر این، اقتصاد ایران در وضعیت بحرانی به سر میبرد؛ تورم بیسابقه، فرار سرمایه، سقوط ارزش ریال و کاهش شدید درآمدهای نفتی و غیرنفتی، امکان مانور اقتصادی را از بین برده است.
ایدئولوژی در برابر واقعیت
یکی از مهمترین موانع راهبردی در برابر چرخش سیاست خارجی جمهوری اسلامی، موضع ایدئولوژیک علی خامنهای نسبت به اسرائیل و مساله فلسطین است.
برخلاف بسیاری از دولتهای عربی که در سالهای اخیر ضمن حفظ ظاهر همبستگی با فلسطینیان، مسیر عادیسازی روابط با اسرائیل را در پیش گرفتهاند، جمهوری اسلامی همچنان بر موضع رادیکال «نفی کامل موجودیت اسرائیل» اصرار دارد.
این موضع نهتنها انعطافناپذیر، بلکه برخلاف واقعیتهای منطقهای، سیاسی و حتی امنیتی امروز خاورمیانه است.
خامنهای بارها در سخنرانیهای خود تاکید کرده جمهوری اسلامی «با موجودیت رژیم صهیونیستی مخالف است» و هیچگونه تقسیم سرزمینی برای فلسطین را نمیپذیرد.
در سخنرانی هشتم آذر ۱۴۰۲، او بهصراحت طرح «دو دولت» را «خائنانه» و بخشی از نقشه شکستخورده خاورمیانه جدید توصیف کرد.
به گفته او، این طرح قرار بود مساله فلسطین را به سود اسرائیل ببندد و برچسب «سازش» را به گردن کشورهای مسلمان بیندازد.
خامنهای پیش از این در سخنرانی ۹ مهر ۱۳۹۰، بهصراحت هرگونه راهحل بینالمللی را رد و تنها گزینه مورد تایید جمهوری اسلامی را «برگزاری همهپرسی در میان ساکنان اصلی فلسطین اعم از مسلمان، مسیحی و یهودی» معرفی کرده بود.
در نگاه او، یهودیان مهاجر و دولت اسرائیل «رژیم غاصب» و فاقد هرگونه مشروعیت هستند. او حتی تاکید کرد که جمهوری اسلامی بهدنبال «آزادی کل فلسطین» است، نه بخشی از آن.
اما در دنیای واقعی، این موضع دیگر حتی در میان متحدان پیشین ایران نیز پایگاه ندارد. ترکیه که زمانی میزبان «گردهماییهای ضدصهیونیستی» بود، امروز روابط دیپلماتیک کامل با اسرائیل دارد.
عربستان سعودی، با وجود اختلافات سنتی با تلآویو، در آستانه نهایی کردن عادیسازی روابط خود قرار دارد. مصر و اردن نیز سالهاست با اسرائیل رابطه رسمی دارند و امارات، بحرین و مراکش نیز به پیمان ابراهیم پیوستهاند.
در چنین فضایی، اصرار خامنهای بر یک شعار بیپشتوانه عملی نهتنها ایران را منزوی کرده، بلکه حتی امکان ورود به بازی دیپلماتیک منطقه را نیز از بین برده است.
جمهوری اسلامی نه در معادلات اسرائیل–فلسطین نقش دارد، نه در چارچوبهای نوین امنیت منطقهای، و نه حتی در روندهای جدید اقتصادی و تکنولوژیک که در بستر عادیسازی در حال شکلگیری هستند.
این در حالی است که تجربه تاریخی نشان داده مخالفت ایدئولوژیک با نظم حاکم زمانی موثر است که پشتوانهای از قدرت واقعی، مشروعیت منطقهای یا ظرفیت جایگزین داشته باشد.
امروز اما جمهوری اسلامی در هر سه زمینه دچار افول شده است:
- قدرت نظامیاش تضعیف شده؛ نه برنامه هستهای در وضعیت قبلی است، نه نیروی نیابتی.
- مشروعیت منطقهایاش کاهش یافته؛ کشورهای عربی مسیر خود را جدا کردهاند.
- هیچ طرح جایگزینی برای صلح ارائه نمیدهد؛ صرفا «نه» میگوید، بیآنکه «آریِ» مشخصی داشته باشد.
در نهایت، اگر ایدئولوژی نتواند با واقعیتهای ژئوپولیتیکی هماهنگ شود، دیر یا زود به نقطهای میرسد که هزینه حفظ آن بیشتر از فایدهاش خواهد بود.
جمهوری اسلامی در چنین نقطهای ایستاده است. اصرار بر انکار اسرائیل و مخالفت با طرح دو دولت، شاید در دهههای پیش کارکرد تبلیغاتی داشت، اما امروز به مانعی استراتژیک برای بقا، بازسازی قدرت و حتی پیشگیری از یک جنگ فراگیر تبدیل شده است.
«دو دولت»؛ تنها پیشنهاد معنادار برای نجات از فاجعه
در چنین شرایطی، حمایت مشروط ایران از طرح دو دولت، مثلا در قالب تاکید بر تشکیل دولت فلسطینی در مرزهای ۱۹۶۷، بازگشت پناهجویان و تضمین بینالمللی امنیت، میتواند بهعنوان یک پیشنهاد سیاسی جدی و قابلمذاکره تلقی شود.
در دوره ریاستجمهوری ترامپ که تمرکز اصلی بر «توافقی سختگیرانهتر» با تهران است، ایران باید پیشنهادی بدهد که در سطح استراتژیک جذاب باشد. طرح دو دولت، برخلاف برنامه هستهای یا قدرت نیابتی، امکانی برای بده–بستان واقعی فراهم میکند.
نه بازسازی سریع تاسیسات هستهای در شرایط فعلی ممکن است، نه ادامه مسیر تقابل بدون خطر تکرار جنگی ویرانگر. تنها راه باقیمانده برای ایران، قرار دادن طرح دو دولت بهعنوان کارت مذاکره است؛ راهی برای باز کردن درِ دیپلماسی، جلوگیری از پایان آتشبس و رسیدن به صلح پایدار.
جمهوری اسلامی اکنون در نقطهای ایستاده که نه توان نظامی موثری برای بازدارندگی دارد، نه ابزار اقتصادی برای فشار، و نه مشروعیت منطقهای برای تاثیرگذاری سیاسی.
تنها چیزی که هنوز میتواند تهران را به بازی بازگرداند، یک پیشنهاد معنادار سیاسی است؛ و آن، چیزی نیست جز حمایت مشروط از طرح «دو دولت در یک سرزمین».
