تحلیلگر ارشد در ایراناینترنشنال
در سالگرد کشته شدن مشکوک ابراهیم رئیسی، علی خامنهای با ستایش از عملکرد او در برابر ایالات متحده، اعلام کرد که چشمانداز روشنی برای موفقیت مذاکرات میان جمهوری اسلامی و آمریکا نمیبیند. این اظهارنظر بهعنوان نشانهای مهم از افزایش احتمال شکست مذاکرات تلقی میشود.
نکته مهمی که در سخنان خامنهای به چشم میآید، تمجید او از رئیسی بهخاطر مقاومت در برابر به گفته وی «تهدید و تطمیع» و خودداری از مذاکره با آمریکا است؛ این تمجید در واقع کنایهای تلویحی به دولتهای حسن روحانی و مسعود پزشکیان محسوب میشود که رویکرد مذاکرهگرایانهتری با ایالات متحده داشتهاند یا دارند.
خامنهای با این نوع اظهارات سعی دارد پیشاپیش زمینه را برای رفع مسئولیت از خود در صورت شکست مذاکرات فراهم کند. او میخواهد در صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات، ادعا کند که از ابتدا با گفتوگو با آمریکا مخالف بوده است. این تاکتیکی است که پیش از این نیز در دولتهای روحانی و خاتمی به کار برد؛ زمانی که توافقی حاصل میشد، آن را به خود منتسب میکرد و میگفت مذاکرات زیر نظر او انجام شده است، اما اگر مذاکرات به شکست میانجامید یا توافق به نتیجه نمیرسید، مسئولیت را متوجه دولت میدانست و از بیاعتمادی به آمریکا سخن میگفت.
حتی خامنه ای از اوباما، که از او خوشش نمیآید، برای سرکوفت زدن به روحانی استفاده میکرد و مدعی بود که رییسجمهوری آمریکا از رییسجمهوری ایران زرنگتر بوده است.
حالا که استیو ویتکاف، فرستاده ترامپ، اعلام کرده ایالات متحده حتی اجازه غنیسازی یک درصدی به جمهوری اسلامی نخواهد داد، اختلافات بین تهران و واشینگتن به اوج رسیده است.
این در حالی است که ایران بر ادامه غنیسازی، حتی در سطوح زیر چهار درصد، اصرار دارد. خامنهای روز سهشنبه در واکنشی تند، آمریکا را به «یاوهگویی» متهم و اعلام کرد که جمهوری اسلامی از غنیسازی عقبنشینی نخواهد کرد.
این موضعگیری نشان میدهد دو طرف حاضر به کوتاه آمدن از مواضع خود نیستند. آمریکا غنیسازی را خط قرمز خود میداند و خواهان توقف کامل آن است، در حالی که خامنهای آن را نه تنها یک حق بلکه یک موضوع حیثیتی میداند.
با این حال، تحلیل دقیقتر نشان میدهد که ماجرای غنیسازی برای خامنهای فقط موضوعی حیثیتی نیست. دلیل مهمتر این است که او ادامه غنیسازی را تنها مسیر باقیمانده برای حفظ توان بالقوه ساخت سلاح هستهای میداند.
جمهوری اسلامی با غنیسازی شدید اورانیوم، به پیشرفتهایی در انبار کردن مواد لازم و حتی کوتاهتر کردن مسیر ساخت بمب اتمی دست یافته است. خامنهای نگران است که اگر این ظرفیت از بین برود، جمهوری اسلامی در برابر فشارهای آمریکا و اسرائیل کاملا بیدفاع شود.
از دید خامنهای، غنیسازی، آخرین ابزار بازدارندگی جمهوری اسلامی است، بهویژه در شرایطی که گروههای نیابتی ضعیف شدهاند و توان موشکی نیز کارایی مورد انتظار را نداشته است. بنابراین، حفظ امکان ساخت سلاح اتمی برای او بهنوعی تضمین بقاست و عقبنشینی از غنیسازی را بهمثابه خلع سلاح تلقی میکند.
خامنهای در سخنانش گفت در آینده درباره دلیل فشار آمریکا برای توقف غنیسازی صحبت خواهد کرد. تحلیل این سخنان نشان میدهد که او به دنبال حفظ اهرم تهدید در مذاکرات است، حتی اگر فعلا درباره آن شفافتر صحبت نکند.
در همین راستا، پیشنهاد عمان برای برگزاری دور پنجم مذاکرات در رم نیز با مخالفت جمهوری اسلامی مواجه شده است. عباس عراقچی، مذاکرهکننده ارشد، از سفر به رم امتناع کرده؛ چراکه شرکت در این مذاکرات مستلزم پاسخدادن به پیشنهاد مشخص آمریکا است.
بر اساس گزارشها، این پیشنهاد شامل توقف کامل غنیسازی میشود و چون جمهوری اسلامی توان پذیرش آن را ندارد، ترجیح داده مذاکرات را به تعویق بیندازد.
از سوی دیگر، ترامپ و دستیارانش مانند مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، با صراحت اعلام کردهاند که جمهوری اسلامی میتواند راکتور صلحآمیز داشته باشد اما حق غنیسازی ندارد، چون هر لحظه ممکن است این ظرفیت بهسرعت به سمت ساخت سلاح سوق پیدا کند.
در این شرایط، بازی دوگانهای که خامنهای سالها دنبال میکرد، یعنی «نه جنگ، نه مذاکره»، دیگر پاسخگو نیست. قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه در وزارت امور خارجه نیز در اظهارنظری کمسابقه، اعلام کرد جمهوری اسلامی دیگر در موقعیت «نه جنگ و نه صلح» قرار ندارد و باید یکی را انتخاب کند. این اظهارات را میتوان نقدی مستقیم به سیاستهای خامنهای تلقی کرد.
محبعلی همچنین گفته غنیسازی تا کنون بیش از دو تریلیون دلار برای مردم ایران هزینه داشته، در حالی که خروجی آن تنها تامین یک درصد برق کشور از طریق نیروگاه بوشهر است. این واقعیت اقتصادی نیز موجب شده که حتی در میان بدنه کارگزاران جمهوری اسلامی، صدای مخالفت با ادامه این مسیر بلندتر شود.
در نهایت، بازار هم به بنبست مذاکرات واکنش نشان داده است. پس از سخنان اخیر خامنهای، نرخ دلار دو هزار تومان افزایش یافت و به ۸۴ هزار تومان رسید. در حالی که روزنامه کیهان این افزایش قیمت را نشانه تاثیرگذاری سخنان خامنهای دانسته، واقعیت این است که این افزایش نشانهای از نگرانی عمیق بازار نسبت به شکست مذاکرات و تشدید تحریمهاست. مقایسه چنین واکنشی با قدرت رهبری، مانند آن است که کسی در دعوا برای ترساندن طرف مقابل، شیشهای بشکند و به خودش آسیب بزند.
در مجموع، به نظر میرسد جمهوری اسلامی اکنون در موقعیتی قرار گرفته که نه میتواند از مواضع خود عقبنشینی کند و نه توان ادامه مسیر تقابل را دارد. با اصرار آمریکا بر توقف کامل غنیسازی و عدم تمایل خامنهای به پذیرش آن، افق توافق بیش از هر زمان دیگری تیره و تار شده و سایه جنگ دوباره بازگشته است.
اسناد رسیده به ایراناینترنشال نشان میدهد شورای عالی امنیت ملی دستور داده است اطلاعات مرتبط با مذاکرات فقط باید از وزارت امور خارجه دریافت و منتشر شود.
در این ابلاغیه تاکید شده که استفاده از «ترجمه یا بازنشر اخبار مذاکرات از منابع خارجی» اکیدا ممنوع است و «خلاف منافع و امنیت ملی» محسوب میشود.
همچنین از رسانهها خواسته شده از هرگونه پیشبینی، تحلیل یا تفسیر مستقل درباره جزییات مذاکرات یا مواضع طرفهای مقابل خودداری کنند.
شورای عالی امنیت ملی هدف از این دستورالعمل را «حفظ آرامش روانی جامعه و تقویت موضع تیم مذاکرهکننده» عنوان کرده است.
افزایش تنشها میان تهران و واشینگتن
در هفتههای گذشته مقامهای آمریکایی بارها تاکید کردهاند که خواهان حذف کامل برنامه غنیسازی جمهوری اسلامی هستند.
مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، سهشنبه ۳۰ اردیبهشت در جلسه استماع کمیته روابط خارجی سنا گفت رسیدن به توافق هستهای با ایران آسان نخواهد بود و تهران غنیسازی را «نه برای انرژی بلکه بهعنوان ابزاری برای بازدارندگی» دنبال میکند.
روبیو تاکید کرد: «ما امیدواریم بتوانیم به توافقی با ایران برسیم، چون از نظر من، گزینه جایگزین بسیار بدتر خواهد بود؛ هرچند شاید لازم باشد.»
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی نیز سهشنبه درباره مذاکرات جاری با آمریکا با تاکید بر اینکه «گمان نمیکند این مذاکرات به نتیجه برسد»، به موضع مقامهای آمریکا مبنی بر حذف کامل غنیسازی در خاک ایران واکنش نشان داد و گفت: «سعی کنند یاوهگویی نکنند.»
او افزود: «اینکه بگویند به ایران اجازه غنیسازی نمیدهیم، غلط زیادی است. جمهوری اسلامی منتظر اجازه این و آن نیست؛ سیاستی دارد، روشی دارد و همانها را تعقیب میکند.»
در پی این اظهارات خامنهای قیمت دلار در بازار آزاد ایران با حدود ۲.۵ درصد افزایش به بیش از ۸۴ هزار تومان رسید.
روزنامه اماراتی نشنال، دوشنبه به نقل از دو مقام ایرانی گزارش داد گفتوگوهای هستهای آمریکا و جمهوری اسلامی به دلیل اختلافنظر بر سر غنیسازی اورانیوم با بنبست مواجه شده است.
یک مقام ایرانی به این رسانه گفت: «ایران دعوت مطرحشده از سوی عمان برای دور پنجم مذاکرات را که قرار بود جمعه آینده در رم برگزار شود نپذیرفته است زیرا استیو ویتکاف، مذاکرهکننده آمریکایی، گفته است غنیسازی برای ایران در قالب هیچ توافقی مجاز نخواهد بود.»
از سوی دیگر سخنان ۲۳ اردیبهشت دونالد ترامپ، رییسجمهوری آمریکا در عربستان سعودی بهویژه درباره وضعیت ایران بازتاب زیادی در میان شهروندان ایرانی داشت و شماری از کاربران در شبکههای اجتماعی، سخنان او را «واقعیتی تلخ» درباره نیم قرن حکمرانی جمهوریاسلامی دانستند.
ترامپ در سخنرانی خود در ستایش از عملکرد رهبران کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، شیوه مدیریت آنها را با رهبران جمهوری اسلامی مقایسه کرد و گفت در حالی که کشورهای عربی بیابانها را به زمینهای حاصلخیز تبدیل میکنند، رهبران جمهوری اسلامی، زمینهای سبز را به بیابانهای خشک تبدیل کردهاند؛ «چون فاسد هستند».
سانسور، ابزار جمهوری اسلامی در مواجهه با ناکامی
این نخستین بار نیست که نهادهای امنیتی و قضایی جمهوری اسلامی برای مدیریت افکار عمومی، روزنامهنگاران و رسانهها را تحت فشار قرار میدهند.
پیش از این و در ششم اردیبهشت، پس از انفجار مهیب در بندر رجایی بندرعباس، دادستانی کل کشور با صدور اطلاعیهای هشدار داد رسانهها و فعالان فضای مجازی از پرداختن به موضوعاتی که «امنیت روانی جامعه را مخدوش میکند» خودداری کنند.
در این اطلاعیه، دادستانی از دادستانهای سراسر کشور خواست تا با افرادی که درباره این انفجار دست به اطلاعرسانی زدهاند و موجب «تشویش اذهان عمومی» شدهاند، برخورد «سریع، موثر و بازدارنده» صورت گیرد.
مسعود پزشکیان، رییس دولت چهاردهم نیز در همین ارتباط دستوری برای اطلاعرسانی نکردن درباره انفجار بندر رجایی صادر کرد.
آذر ماه سال گذشته، دادستانی کل کشور پس از سقوط حکومت بشار اسد در سوریه در ابلاغیهای به رسانهها هشدار داد با توجه به «شرایط حساس داخلی و منطقهای»، از انتشار اخباری که بهزعم این نهاد باعث ترس عمومی یا خدشهدار شدن آرامش جامعه میشود، خودداری کنند.
سلسله این دستورالعملها و تهدیدها که اغلب در دورههای بحرانزا مانند مذاکرات هستهای، اعتراضات داخلی یا فجایع بزرگ صادر میشود، نشاندهنده آن است که حکومت جمهوری اسلامی بهجای پاسخگویی و شفافسازی، سانسور و سرکوب روایتهای مستقل را راهی برای کنترل بحران میداند.
مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده، سهشنبه ۳۰ اردیبهشت گفت دستیابی به توافق هستهای با ایران آسان نخواهد بود اما دولت دونالد ترامپ همچنان در مسیر مذاکره قرار دارد.
او تاکید کرد هدف واشینگتن، ارائه یک «مسیر خروج» به ایران است تا بهجای تقابل، مسیر صلح و رفاه را در پیش بگیرد.
روبیو گفت: «اگر ایران صرفا بهدنبال انرژی هستهای غیرنظامی باشد، الگوهایی بینالمللی وجود دارد که کشورهای بسیاری از آن پیروی میکنند. در این الگوها، کشورها راکتور میسازند اما سوخت هستهای را از منابع خارجی وارد میکنند.»
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، سهشنبه درباره مذاکرات جاری با آمریکا گفت که گمان نمیکند این مذاکرات به نتیجه برسد.
او افزود: «طرف آمریکایی که در این مذاکرات غیرمستقیم وارد صحبت میشوند، سعی کنند یاوهگویی نکنند. اینکه بگویند ما به ایران اجازه غنیسازی نمیدهیم، این غلط زیادی است.»
از سوی دیگر وزیر خارجه آمریکا در پاسخ به پرسشی درباره احتمال دریافت تضمین از تهران برای متوقف کردن حمایت از گروههای نیابتی، گفت که تمرکز اصلی مذاکرات ایران و آمریکا بر مسئله غنیسازی است اما اگر موضوعاتی مانند حمایت از تروریسم و برنامه موشکی بخشی از توافق نباشند، تحریمهای مرتبط باقی خواهند ماند.
روبیو تاکید کرد که ایالات متحده بهخوبی از نقش جمهوری اسلامی در حمایت از گروههایی مانند حوثیها، حزبالله و شبهنظامیان در عراق و سوریه آگاه است.
او مسئله غنیسازی جمهوری اسلامی را «محوری و حیاتی» خواند.
ادامه غنیسازی یعنی دستیابی بالقوه به توان تسلیحاتی
روبیو همچنین خطاب به نمایندگان آمریکایی گفت چنین الگویی میتواند نیازهای انرژی ایران را تامین کند و همزمان نگرانیهای مربوط به اشاعه فنآوری غنیسازی را کاهش دهد.
وزیر خارجه آمریکا هشدار داد حفظ فنآوری غنیسازی در ایران به معنای دستیابی بالقوه به توان تسلیحاتی است و پس از رسیدن به غنیسازی سطح پایین، برای دستیابی به سطوح بالاتر، تنها مسئله زمان است.
اظهارات روبیو در حالی مطرح شد که رسانههای آمریکا از افزایش قیمت جهانی نفت در پی کاهش احتمال توافق در مذاکرات جمهوری اسلامی و آمریکا خبر دادند.
از سوی دیگر روزنامه اماراتی نشنال گزارش داد گفتوگوهای هستهای آمریکا و جمهوری اسلامی به دلیل اختلافنظر بر سر غنیسازی اورانیوم، با بنبست مواجه شده است.
روبیو با اشاره به ادامه غنیسازی بالای ۶۰ درصد از سوی جمهوری اسلامی بر اساس مصوبه مجلس ایران، گفت این سطح از فعالیت نشاندهنده ظرفیت واقعی تهران برای نزدیک شدن به آستانه تسلیحاتی است.
او تاکید کرد از نگاه ایالات متحده، جمهوری اسلامی غنیسازی را نه برای انرژی، بلکه بهعنوان «ابزار بازدارندگی و نماد غرور ملی» دنبال میکند.
روبیو با اشاره به «مکانیسم ماشه» برای بازگشت سریع تحریمها علیه جمهوری اسلامی، اعلام کرد سه کشور اروپایی عضو برجام روندی مستقل از ایالات متحده را برای اعمال تحریمهای جدید علیه حکومت ایران دنبال میکنند و این روند ممکن است در ماههای آینده فعال شود.
او افزود: «من هفته گذشته در ترکیه با نمایندگان کشورهای فرانسه، بریتانیا و آلمان دیدار داشتم. آنها فرآیند خود را ادامه میدهند و این روند ممکن است از ماههای ژوییه تا نوامبر تحریمهایی را علیه ایران اعمال کند که کاملا مستقل از تصمیمهای ایالات متحده خواهد بود.»
آیا مذاکرات به بنبست رسیده است؟
به نوشته روزنامه نشنال بهنقل از دو مقام بلندپایه جمهوری اسلامی که نامشان اعلام نشده است، گفتوگوهای جاری میان واشینگتن و تهران بهدلیل اختلاف نظر درباره غنیسازی اورانیوم دچار بنبست شده و حکومت ایران دعوت عمان برای دور پنجم مذاکرات را نپذیرفته است.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، سهشنبه اعلام کرد پیشنهادهایی برای زمان و مکان دور بعدی مذاکرات با آمریکا از سوی طرف عمانی مطرح شده اما تا این لحظه، زمان و مکان قطعی مشخص نیست.
کاظم غریبآبادی، معاون حقوقی و بینالملل وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی نیز گفت: «پیشنهادی درباره دور بعدی مذاکرات ایران و آمریکا دریافت کردهایم که در حال بررسی است.»
