«دست‌هایش»؛ پرویز دوایی و عاشقانه‌هایی در باب زیبایی

پرویز دوایی شناخته شده‌ترین منتقد سینمای ایران در دهه سی و چهل، چهار سال پیش از انقلاب به جایی دوردست و نه چندان معمول - پراگ زیر سلطه کمونیسم- مهاجرت کرد، جایی که حالا از پس پنج دهه، بخشی از جان و هویت او را شکل می‌دهد.

دوایی پس از سال‌ها دوری از نقدنویسی، با کتاب‌هایی چون «بازگشت یکه سوار» و «ایستگاه آبشار»، قلم زیبایش را در وصف خاطرات کودکی و نوستالژی دوران از دست‌رفته به کار گرفت و بعدتر با مجموعه کتابی چون «نامه‌هایی از پراگ»، به قطعات ادبی کمتر مرتبطی با سینما رسید که نویسنده را در جست‌و‌جوی لحظات ناب از دست‌رفته به سبک و سیاقی شخصی هدایت می‌کند که در ادبیات فارسی چندان نمونه و مشابهی ندارد.

تازه‌ترین کتاب از مجموعه نامه‌هایی از پراگ، دست‌هایش نام دارد؛ کتابی که به شدت با حال و هوا و معماری و جهان مردم پراگ آمیخته است، در عین حال اما نوستالژی و خاطره و کودکی نویسنده در آن نقش بسیار مهمی دارد، تا آنجا که عنوان کتاب اشاره‌ای است به دست‌های مادر او که به قول نویسنده بسیار زیبا بوده‌اند و جوانی با دیدن آن دست‌ها در اتوبوس، عاشق مادرش شده و برای خواستگاری‌اش آمده است.

یک بار دیگر- در قطعه‌ای دیگر- نویسنده باز به دست‌ها باز می‌گردد، دست‌های خواهرش که دست در دست هم از سینما بیرون می‌آمدند و حالا آن خواهر برای همیشه- در سن چهل و دو سالگی- از دنیا رفته و یاد و حسرت آن دست‌ها بخش‌هایی از داستان را شکل می‌دهد.

اما نویسنده که دوست داشت روی جلد کتابش با عکس دست‌های زیبای یک زن آراسته شود، به دلیل سانسور روبرو شده است با نقاشی روی جلد زشتی از دست. یک بار دیگر هم سانسور به کتاب لطمه می‌زند، جایی که نویسنده پس از وصف طولانی درباره یک حسرت عاشقانه دامنه‌دار، بالاخره به معشوق می‌رسد، اما وصف این وصال و احتمالاً معاشقه، به سانسور برمی خورد و با چند خط نقطه‌گذاری شده روبرو هستیم که این نقطه‌ها به خواننده‌اش می‌گوید این سطور سانسور شده (یا نویسنده که می‌دانسته این بخش در ایران قابل چاپ نیست، ترجیح داده با یک رشته نقطه از آن عبور کند).

اما دست‌هایش در ادامه جهان خاص پرویز دوایی، در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته‌ای است که از جهاتی شبیه به رمان سترگ مارسل پروست هم می‌شود؛ از این حیث که نویسنده ابایی ندارد یک موقعیت ساده و معمول را به شکل بسیار مفصل وصف کند. به همین دلیل دوایی از ابتدا تکلیف‌اش را با خواننده روشن می‌کند: یا خواننده عاشق‌پیشه با این دنیا ارتباط برقرار می‌کند و غرق در رؤیایی می‌شود که نویسنده با قلم زیبایش وصف می‌کند، یا با فاصله می‌ایستد و در این صورت این نوشته‌ها برایش بی‌دلیل به نظر می‌رسند و کاملاً بی‌هدف و مغشوش.

برای خرده‌گیران، کتاب دستمایه مناسبی فراهم می‌کند، اما نویسنده طبق معمول در فاصله‌گذاری‌هایی که حالا دیگر به سبک نوشتن او بدل شده‌اند (مثل اشاره به این نکته که جمله قبلی خیلی «ادبی» شد، یا از «اصل مطلب» دور افتاد یا سوالی که چند بار در طول کتاب تکرار می‌شود که آیا «این حرف‌ها به درد کسی می‌خورد؟») در جایی مستقیم تکلیف‌اش را با این «یقه‌گیران» روشن می‌کند: «شاید در ناخودآگاه در رعایت حال بزرگسالان بزرگوار جدی منطقی فلسفی اخلاقی غیرتی که یخه، ببخشید یقه نگیرند، که ای بدبخت عقب‌مانده هنوز به پای این آثارهای! جلف لوس پوک عاری از آموزش و اخلاق و هنر مانده‌ای بدبخت؟- بدبخت تکرار شد، ببخشید. یخه که سهل است، بالاترش- یا پایین‌ترش- را هم بگیرند کی تره خرد می‌کند برای جمع کلّشان.»(ص ۳۳)

از آرایه‌های ادبی، الفاظ و کلمات روشنفکرانه و پیام‌های نجات‌بخش در این نوشته‌ها خبری نیست، هر چه هست دل نوشته‌های یک عاشق «دل‌شکسته از مهر خوبان» است که به قول خودش در این «سیاره بی‌هدف» پی معنای زندگی می‌گردد و حالا در حوالی نود سالگی، بیش از گذشته معنای زندگی را در زیبایی می‌جوید . برای همین تعجبی ندارد که نویسنده با یک نگاه عاشق می‌شود و جان و جهانش با چشم‌های آبی رهگذری می‌آمیزد که در واقعیت فقط و فقط در همان لحظه در جهان نویسنده حضور دارد، اما تأثیرش تا ابد باقی می‌ماند.

در داستان «ایشان» با وصف عشقی دوردست روبرو هستیم؛ چند سالی پس از رسیدن نویسنده به پراگ، زمانی که او چهل و اندی سال دارد و در کافه معروف اسلاویا هر بار به تماشای زیبایی یک دختر می‌نشیند که چه دوردست به نظر می‌رسد و دست‌نیافتنی. همین قصه با پایانی تکان‌دهنده چکیده دنیای نویسنده است با انبوهی زیبایی‌های از دست رفته که به دست نمی‌آیند و حسرت‌شان می‌ماند برای همیشه. اما نویسنده در فصول بعدی باز به این داستان مینی‌مال- که در خودش کامل است- باز می‌گردد و همان دختر که در کتاب «ایشان» نامیده شده، در اتفاقات مختلفی به دنیای نویسنده باز می‌گردد و رؤیای او بدل می‌شود به واقعیت.

اما نویسنده به عنوان یک ستایشگر ناب و دست اول زیبایی می‌‌داند که زیبایی هم همیشگی نیست و از دست می‌رود. تلخی جهان نویسنده- که حالا اینجا عجین شده با محدودیت‌های کرونا و واقعه سقوطش از پله‌های کافه کتابخانه که به چندین عمل جراحی و محدودیت‌های حرکتی برای او انجامید- بیش از پیش مشهود است، اما نویسنده در پایان این کتابی که خودش «ظاهراً و شاید باطناً آخرین کتابش» می‌خواند (‌که امیدوارم این طور نباشد) به آنتوان چخوف روی می‌آورد و بخشی از نوشته او در برابر زیبایی وصف‌ناپذیر یک زن و «اندوه» حاصل از یک لحظه دیدار را ذکر می‌کند و درباره لحظه دیدنی که به قول خودش در کتابی دیگر«دردم این است که نمی‌توانم ‌آن لحظه را بگیرم و ثابتش کنم و تا ابد به آن خیره شوم»، در انتها به خودش یادآوری می‌کند که: «دوا، تو (از جمله) برای دیدن و دریافتن تأثیر جادویی این لحظه به وجود آمده‌ای، حواست باشد...»

فرانسوا رابله؛ از جنگ‌طلبی حاکمان تا فروپاشی روحانیون متحجر

۱۵ مرداد ۱۴۰۳، ۰۹:۳۰ (‎+۱ گرینویچ)

•

هادی کی‌کاووسی

اجرای نمایش «شام آخر» در مراسم افتتاحیه المپیک پاریس که بار دیگر موضوع هجو مذهب را وارد رسانه‌ها کرد برای فرانسویان پیشینه‌ای آشنا دارد. واکنش رهبران مسیحی و شورای اسقف‌های فرانسه به توهین‌آمیز بودن این نمایش درست مانند برخورد کلیسا با فرانسوا رابله در پنج قرن پیش است.

رابله٬ نویسنده٬ راهب و پزشک فرانسوی در سال ۱۵۳۲ میلادی خالق اولین هجونامه برابر کلیسا بود.

در سالی که کتاب «شهریار» ماکیاولی راه و رسم حکومتداری را به ایتالیایی‌ها نشان ‌داد٬ رابله با خلق غول‌هایی به نام گارگانتوآ و پانتاگروئل مشغول انکار قدرت بود. سوربن و دستگاه کلیسا او را تکفیر کردند و به ارتداد محکومش کردند. شاه فرانسوای اول و مقاماتی در کلیسا هر بار او را از کیفر آتش بیرون کشیدند تا تبدیل به اولین نویسنده‌ای شود که پس از قرون وسطا از دین انتقاد می‌کند و از سوختن جان سالم به در می‌برد. حماسه بزرگ او که برخی آن را اولین رمان تاریخ بشر یاد می‌کنند پس از ۴۹۲ سال، خردادماه امسال توسط محمود مسعودی در پاریس ترجمه و توسط انتشارات وی٬ سی و دو حرف به شکل رایگان منتشر شد.

کتابی که هر چه راهبان آن را وقیح و زشت دانستند و روحانیون با آن به مخالفت برخاستند و مردم بیشتری به خواندنش راغب شدند٬ رازی آشکارا ساده در خود دارد: حرف دل مردم را می‌زند. او با تازیانه قلمش به سراغ عالمان و روحانیون خشکه مقدس بازمانده از عصر تاریکی رفت و دورویی و ریاکاری و دستگاه تفتیش عقاید کلیسا و فرمان‌های پاپ و جنگ‌طلبی حاکمان را به سخره گرفت و کاردینال‌ها را به پرخوری متهم کرد.

کتاب غول‌های او طی دو ماه٬ از فروش انجیل مقدس بیشتر شد و رابله تصمیم گرفت تا جلدهای بعدی را نیز بنویسد. او با خلق خانواده غول‌ها به براندازی صورت‌های پوسیده و قدیمی موروثی دست زد. رابله براندازی بود که تنها با سخنوری توانست پایه‌های پوسیده میراث‌های ذهنی قدیمی را خرد کند و تغییر و حرکت در جامعه‌اش به‌وجود بیاورد. او متوجه شده بود که روزگار روحانیون متحجر به سر آمده و تنها به یک تلنگر نیاز دارند تا از هم فرو بپاشند.

گارگانتوآ چگونه فرانسه را تسخیر کرد

در عصری که قزلباشان صفوی در ایران٬ شاه طهماسب را به عنوان مهدی موعود بر تخت سلطنت زیارت می‌کردند٬ در فرانسه رابله غول‌هایی اختراع کرد تا میراث دینی گذشته را از تخت قدرت به پایین بکشد. گارگانتوآ یک رمان نبود. فراخوانی بود علیه تحجری که دامنگیر فرانسویان شده بود.

از دید او چنین میراثی دیگر شایسته حیات نبود و باید طرحی نو درمی‌انداخت. از این رو به دنبال فرمی مناسب برای روایت از این دوره تاریک بود تا به داستان عامیانه گارگانتوآ رسید. او که در مردمدوستی‌ شبیه سقراط بود٬ هنگام گشت و گذار میان مردمان عامی در مزارع یا خیابان‌ها به سرگذشت غولی به این نام برخورد. غولی مهربان که بومیان معتقد بودند سنگ‌های خرد و کلان اطرافشان هنگام گذر او از زنبیلش بیرون ریخته است.

رابله به این داستان آنقدر شاخ و برگ داد تا عاقبت در اکتبر سال ۱۵۳۲ در شهر لیون به شکل رمانی درباره خانواده غول‌ها چاپ رساند. کتاب پنج جلد دارد که محمود مسعودی جلد دوم آن را ترجمه کرده و درباره زندگی گارگانتوآی تهمتن٬ پدر پانتاگروئل است. مسعودی این دومین جلد کتاب غول‌ها را از فرانسه میانه ترجمه کرده و در تمامی ۵۶ فصلی که پیش روی ما می‌گذارد به دقت تمام سعی کرده تا پانوشت‌هایی پر و پیمان و دقیق از کنایه و منظور مؤلف شوریده‌حال را به مخاطب ایرانی عرضه کند.

در ابتدای کتاب رابله به خوانندگان می‌گوید:«یاران خواننده که این کتاب را می‌خوانید٬ خود را ز هر گونه تعصبی رها گردانید٬ لغزش نخورید با خواندن...راستی را که از کمال درین نامه ٬چیزی نیاموزید مگر در باب خنده٬ از خنده نبشتن نیک‌تر تا ز گریه٬ چون که ویژه انسان است خنده.» رابله در همان ابتدا از مخاطب می‌خواهد تعصب را کنار بگذارد و در کمال فروتنی اظهار می‌دارد که چیزی از کمال در این کتاب نیست جز خنده و شوخی. او با گفتن «لغزش نخورید با خواندن» به عبارت انجیلی «خوشا به حال کسی که در من نلغزد» یا در من شک نکند٬ ناخنکی می‌زند و استفاده‌های کنایی و دو گانه از متون کتاب مقدس را آغاز می‌کند.

ترس رابله از سوزانده شدن و تکفیر٬ در برخی موارد او را به جبر نشان دادن از پشت شیشه کدر کشانده است. مانند فصل دوم که با عنوان «حباب‌های پادزهری یافته در بنایی باستانی» که چیستانی است به سبک و سیاق سده شانزدهم و هنوز معمایی حل نشده میان رابله‌شناسان باقی مانده و معنایش به درستی مشخص نیست.

در فصل‌های بعد ما با گرانگوزیه پدر گارگانتوآ و گارگامل مادرش٬ دخت شاه پروانه‌ها آشنا می‌شویم. گرانگوزیه به زنش می‌گوید:«سیرابی کمتر بخور٬ پابه‌ماهی.» زنش ۴۲۸۸ لیتر و دو چلیک و شش خمره سیرابی خورده و در گرماگرم این خوردن و نوشیدن درد زایمان او را فرا می‌گیرد و گارگانتوآ از گوش چپ مادرش به دنیا می‌آید. این تصویری که از دید مترجم٬ برگرفته از افسانه عامیانه تولد مسیح است که براساس آن مریم به شنیدن سخنان جبرئیل فرزندش را از گوش باردار شد و از همان راه نیز او را زایید. گارگانتوآ تا به دنیا می‌آید می‌گوید شراب شراب شراب و به همین دلیل نام گارگانتوآ یعنی دهان بزرگ به او می‌دهند.

او نیز همانند پسرش که بعدها نام پانتاگروئل٬ شاه تشنگان٬ لقب خواهد گرفت عطش فراوانی به نوشیدن دارد. گارگانتوآ هوش بالایی دارد و از این رو پدرش آموزش‌هایی والا برای او در نظر می‌گیرد تا روز به روز به کمال غولی خود نزدیک‌تر شود. در ادامه یک مادیان کوه پیکر او را به پاریس می‌رساند تا آموزش‌های پاریسی او آغاز شود. براساس یک افسانه‌٬ علت اینکه نیمی از سرزمین فرانسه بی‌درخت است به دلیل خرابکاری این مادیان است.

طبق کتاب٬ حشراتی که در جنگل هستند اسب را اذیت می‌کنند و مادیان دیو پیکر دم به آنها پرت می‌کند و تاخت‌کنان جنگل‌ها را نابود می‌کند. سپس در کلیسای نتردام فرود می‌آید و گارگانتوآ ناقوس‌های کلیسا را مانند زنگوله به گردن اسب می‌آویزد.

فهرستی از بازی‌های رایج در سده شانزدهم از مطالب خواندنی‌ این رمان است. بازی‌هایی که شناسایی تمام آنها امروزه مقدور نیست و ناشناخته‌اند. قاضی زنده قاضی مرده٬ زشت بدنهاد٬ قوزی درباری٬ قدیس پیدا شد٬ کرک مادام٬ رفیق کیسه تو به من قرض بده٬ هالویی که برد بازد٬ بچه جن از این جمله‌اند. گارگانتوآ در ادامه با جنگ‌هایی مواجه می‌شود و روشی خردمندانه و انسانی از خود به یادگار می‌گذارد تا رابله اثبات کند که همیشه مخالف جنگ بوده است. یکی از مهمترین فصل‌های کتاب که خشم علمای کلیسا را در پی داشت فصل ۳۸ کتاب است. آنجا که از گارگانتوآ می‌پرسند:«چرا راهبان اینقدر مورد نفرتند؟» جواب شامل حمله تند و تیز رابله علیه دستگاه کلیساست. او از تن‌پروری و کار نکردن راهبان اظهار تنفر و بیزاری می‌کند و سخنان تندی بیان می‌کند.

در فصل‌های انتهایی گارگانتوآ برای مقابله با فساد و ریاکاری و تزویر و جهالتی که با آن مواجه شده آکادمی بنا می‌کند تا خود نیروهایی کمال‌گرا را پرورش دهد، آکادمی‌ای به نام «دیر تِلِم» که مکانی آرمانی برای تحقق ایده‌های نیکخواهی و اومانیستی اوست. آکادمی ناقوس ندارد و زنان و مردان در کنار هم با البسه‌ای شیک- که خود رابله با زیبایی شگرف آنها را طراحی می‌کند- به فراگیری زندگی آرمانی مشغولند. بر دیوار این آموزشگاه یوتوپیایی تابلویی است که بر آن نوشته شده: کُن٬ آنچه خواهی. گویای جهان‌بینی شفاف رابله که خواستش رهایی و آزادی انسان و حرکتش به سمت خوبی‌هاست.

با این شعار است که او به سراغ مهمترین فصل کتاب یعنی فصل ۵۳ می‌رود که در آن با لحنی خشمگین خطابیه‌اش را از زبان مؤسس آکادمی تلم آغاز می‌کند؛ نهی کسانی که نباید وارد این آکادمی شوند و دعوت از کسانی که شایسته ورود به آن هستند. دو رویان و زهدفروشان و ریاکاران و دین‌فروشان و بی‌مایگان و روحانیون و مردم‌خواران و سالوسان و خرافاتیان و نعلین‌پوشان نباید وارد شوند:«گم روید فروشید سنت‌های ناراست‌تان به دیگر جایان.»

هرکس از آن ازگیل‌ها بخورد غول می‌شود

رابله که پس از خواندن دریایی از کتاب‌های معاصر و گذشتگانش به نوشتن این حکایت دست زده بود تولد غول‌های مصلح را محصول خون هابیل می‌داند. در نخستین فصل کتاب اول یعنی پانتاگروئل٬ خون هابیل باعث باروری خاک می‌شود و در نتیجه درختان بی‌اندازه بزرگ می‌شوند و ازگیل می‌دهند و مردم با خوردن آن ازگیل‌ها اندام‌شان ترقی می‌کند و اجداد گارگانتوآ به‌وجود می‌آیند.

داستان آفرینشی که رابله نوشته به قول شارلین پولینر نویسنده کتاب «رابله» حکایت وارونه هبوط انسان در سفر پیدایش است: «اگر در داستان اولیه آفرینش آدم ابوالبشر سیب را می‌خورد و به گناه درمی‌افتد در این داستان این عموزادگان سیب صحرایی خون هابیل را جذب می‌کنند و خود همچون میوه تازه‌ای عرضه می‌شوند تا در عالمی از خوش‌بینی و حسن‌نیت به مصرف برسند. هرکس از آن ازگیل‌ها بخورد غول می‌شود.»

رابله اینجا فهرستی طولانی از تبارنامه پانتاگروئل٬ شاه تشنگان را به تقلید از کتاب مقدس می‌آورد. او که خود را رویدادنویس می‌دانست همزمان سرشناس‌ترین کالبدشکاف فرانسه بود و با انتشار سومین و چهارمین و شاید پنجمین کتاب غولان٬ کالبد فرانسه بیمار را شکافت تا نوزایی موعود را رقم بزند. اولین نویسنده ادبیات انتقادی عهد رنسانس پیوسته امیدوار بود که با تخیلش بتواند مقادیری از زشتی‌های دنیا بکاهد. رابله در ادبیات ضدجنگ خود بسیار از ارسموس هلندی اومانست هم‌عصر خود بهره برد. او در کتابش در ستایش دیوانگی می‌نویسد: «جنگ چنان نابکارانه است که تنها در خور ددان است نه آدمیان.» هر چند سه دهه پس از سخنوری گارگانتوآ درباره مضرات جنگ٬ یکی از خونین‌ترین جنگ‌های اروپا میان کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها درگرفت و کشته و خرابی بسیار به بار آورد اما فرانسه در سده‌های بعد رابله را دریافت. رؤیای بزرگ رابله که هیچ‌گونه تعصبی نداشت جز تعصب به بی‌تعصبی و در پنج جلد کتاب غول‌وارش آشکار است، سرانجام در سده‌های بعد محقق شد.

با وجودی‌که به سبب سختی زبان٬ خواندن غول‌نگاری او برای عموم مردم ناممکن شده بود اما تأثیر سخنانش بر جامعه فرانسوی به روشنی آشکار شد. انقلاب فرانسه را مدیون روشنگری‌های پیشرو او می‌دانند. ولتر که در ابتدا قصه‌های او را یاوه‌سرایی می‌دانست او را شناخت و خود را رابله زمان نامید. فرانسویان او را در کنار بزرگانی چون مونتنی و مولیر نشاندند. رمان او تلنگری بود که توسط یک غول زده شد. غول‌هایی که جسورانه برابر امر مقدس و متحجرانش ایستادگی کردند تا ادبیات رسواگرانه و افشاگرانه در جامعه‌ای عقب مانده ظهور کند و فرانسه را متحول کند.