دونالد ترامپ، رییسجمهوری آمریکا، اعلام کرد ممکن است برای پیوستن به مذاکرات مستقیم روسیه و اوکراین به ترکیه سفر کند. تحولی که در کنار اعلام آمادگی ولودیمیر زلنسکی برای دیدار با ولادیمیر پوتین در استانبول، امیدها را به آغاز مسیر دیپلماتیک جدیدی در جنگ اوکراین افزایش داده است.
ترامپ دوشنبه ۲۲ اردیبهشت اعلام کرد احتمالا برای شرکت در مذاکرات پوتین و زلنسکی، روسایجمهوری روسیه و اوکراین در استانبول، پنجشنبه ۲۵ اردیبهشت به ترکیه سفر خواهد کرد.
او گفت: «فکر میکنم نتیجه خوبی از نشست پنجشنبه حاصل شود .... در حال بررسی سفر هستم.»
هشدار پوتین
پوتین یکشنبه در اظهاراتی در کاخ کرملین پیشنهاد داد مذاکرات مستقیم روسیه با اوکراین ۲۵ اردیبهشت در استانبول برگزار شود. او گفت این مذاکرات باید با هدف «دستیابی به صلحی پایدار و ریشهکن کردن علل اصلی جنگ» برگزار شود.
پس از این اظهارات، ترامپ در شبکه تروث سوشال نوشت که پوتین خواستار توافق آتشبس با اوکراین نیست بلکه به دنبال دیداری درباره پایان احتمالی جنگ است و اوکراین باید فورا با این درخواست موافقت کند.
ترامپ افزود: «دستکم در این صورت مشخص میشود که آیا امکان توافق وجود دارد یا نه. اگر هم توافقی حاصل نشود، رهبران اروپا و آمریکا میدانند در چه نقطهای قرار داریم و میتوانند بر اساس آن عمل کنند.»
رییسجمهوری آمریکا در ادامه نوشت: «کمکم دارم شک میکنم که اوکراین با پوتین به توافق برسد.»
زلنسکی: پنجشنبه در استانبول منتظر پوتین خواهم بود
در واکنش به پیشنهاد تلویزیونی پوتین برای مذاکره مستقیم، زلنسکی اعلام کرد آمادگی دارد پنجشنبه در استانبول با رییسجمهوری روسیه دیدار کند.
او در شبکه ایکس نوشت: «منتظر پوتین خواهم بود؛ شخصا. امیدوارم این بار روسها دنبال بهانه نباشند.»
مشاوران ارشد زلنسکی نیز با زبانی تند پوتین را به «فرار از مذاکره واقعی» متهم کردند و گفتند کرملین اگر قصد جدی برای صلح دارد، باید آن را در عمل نشان دهد.
زلنسکی همچنان تاکید دارد گفتوگو باید پس از آغاز یک آتشبس واقعی آغاز شود اما در عین حال تحت فشار آمریکا، گزینه گفتوگوی بدون پیششرط را نیز رد نکرده است.
استانبول، میانجی دوباره صحنه جنگ
ترکیه بار دیگر خود را بهعنوان میزبان گفتوگوهای صلح اوکراین و روسیه معرفی کرده است.
رجب طیب اردوغان، رییسجمهوری ترکیه، در تماس تلفنی با پوتین گفت آنکارا آماده است از مذاکراتی میزبانی کند که به یک راهحل پایدار منتهی شود.
اردوغان همچنین در گفتوگوی جداگانهای با امانوئل مکرون، رییسجمهوری فرانسه، این لحظه را یک «نقطه عطف تاریخی» توصیف کرد.
ترکیه پیشتر و در مارس ۲۰۲۲ نیز میزبان گفتوگوهای ناکام میان دو طرف بود و اکنون در تلاش است با حفظ روابط با هر دو کشور، نقش موثری در مهار بحران ایفا کند.
در حالی که ترامپ خواستار آغاز فوری مذاکرات است، رهبران اروپایی مانند مکرون و فریدریش مرتس، صدراعظم آلمان، همچنان بر آتشبس بدون قید و شرط ۳۰ روزه پیش از هرگونه مذاکره تاکید دارند.
در مقابل، کرملین این خواسته را همچون «ضربالاجل» خوانده و تاکید کرده است گفتوگو باید بر اساس «واقعیتهای میدانی» و چارچوب مذاکرات شکستخورده سال ۲۰۲۲ انجام شود.
خبرگزاری دولتی روسیه (ریا)، دوشنبه ۲۲ اردیبهشت به نقل از فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت چهاردهم اعلام کرد تهران در حال تدارک سفر رییسجمهوری روسیه به ایران است.
به گفته مهاجرانی، سفر پوتین به تهران در دست بررسی است و مقدمات آن در حال انجام.
کرملین هنوز واکنشی به این خبر نشان نداده است.
جای خالی مقامهای ایرانی در مسکو
در حالی که نقش مسکو در مناسبات بینالمللی جمهوری اسلامی همواره پررنگ و تعیین کننده بوده است، به نظر میرسد در آن سو، مقامات کرملین علاقه چندانی به حضور مهمانان ایرانی در برنامههای رسمی و ملی خود ندارند.
در رویدادی تکراری همانند سالهای اخیر، امسال نیز مسکو از مقامهای جمهوری اسلامی برای حضور در مراسم «روز پیروزی» دعوت نکرد. مراسمی که در آن از رهبران چین و ونزوئلا گرفته تا فلسطین و بورکینافاسو حضور داشتند.
جمهوری اسلامی در این مراسم حتی در سطح مهمانان نظامی هم حضور نداشت.
این تناقض در رفتار کرملین با واکنشهایی در تهران نیز مواجه شد و روزنامه جمهوری اسلامی نوشت که پوتین «لاف دوستی» با ایران میزند.
مشورت با رییسجمهوری روسیه
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، ۲۹ فروردین و پیش از برگزاری دومین دور مذاکرات میان جمهوری اسلامی و آمریکا، در جریان سفر خود به مسکو از سفر پوتین به ایران در سال جاری خبر داد.
او در دیدار با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه گفت: «دیروز ملاقات بسیار خوب و طولانی با آقای پوتین داشتم و پیام کتبی رهبری را خدمت ایشان تسلیم کردم.»
به گفته عراقچی، پیام علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی هم به پوتین بود و هم به دنیا: «ایران، روسیه را شریک اصلی و راهبردی خود میداند و در مسائل مهم با مسکو مشورت میکند.»
همان روز سخنگوی کاخ کرملین اعلام کرد پوتین نیز پیامی برای خامنهای ارسال کرده است.
ملاقاتهای پوتین و خامنهای
پوتین هر بار که به تهران سفر کرده با رهبر جمهوری اسلامی دیدار کرده است.
نخستین سفر او در مهر ماه ۱۳۸۶ و در زمان ریاستجمهوری محمود احمدینژاد انجام شد؛ سفری که در بحبوحه توجه بیسابقه جهان به برنامه هستهای ایران صورت گرفت.
در این دیدار، خامنهای بر لزوم گسترش روابط همهجانبه با «روسیه مقتدر» تاکید کرد.
سفر بعدی در آذر ماه ۱۳۹۴ و اندکی پس از توافق برجام انجام شد؛ دیداری دو ساعته و غیرمعمول که طی آن رهبر جمهوری اسلامی از حضور روسیه در منطقه، بهویژه سوریه، تمجید کرد.
در آن دیدار، پوتین نسخهای از یک قرآن عتیقه (که بعدها اصالت آن زیر سوال رفت) را به خامنهای هدیه داد.
سومین سفر پوتین در آبان ۱۳۹۶ و در دوران ریاستجمهوری دونالد ترامپ انجام شد.
در این سفر، خامنهای پیشنهاد داد از ظرفیت بندر چابهار برای اتصال حملونقل به بندر سنپترزبورگ استفاده شود؛ طرحی که اکنون بهصورت پروژه راهآهن رشت-آستارا در حال پیگیری است.
پوتین در شهریور ۱۳۹۷ نیز برای چهارمین بار به تهران سفر کرد و خامنهای در آن دیدار پیشنهاد همکاری ایران و روسیه برای «مهار آمریکا» را مطرح کرد.
آخرین سفر پوتین در تیر ماه ۱۴۰۱ و در دوران ریاستجمهوری ابراهیم رئیسی انجام شد که در آن رهبر جمهوری اسلامی خواستار نهایی شدن قراردادهای بلندمدت در حوزه انرژی با روسیه شد.
از نگاه تهران، سفرهای پوتین همواره نشانهای از «عمق راهبردی روابط دو کشور و همراهی با محور شرق» بوده است.
تقویت روابط دو کشور
روابط ایران و روسیه در سال جاری با امضای توافقنامه مشارکت راهبردی ۲۰ ساله تقویت شده، هرچند این توافق برخلاف برخی پیمانهای مشابه روسیه با سایر کشورها، شامل بند دفاع متقابل نمیشود.
مقامهای ایرانی گفتهاند مسکو اگرچه مواضع تندی در قبال غرب دارد اما نسبت به درگیر شدن مستقیم در جنگی گسترده در خاورمیانه محتاط است؛ با وجود آنکه در سال ۱۳۹۴ بهطور نظامی وارد سوریه شد.
روسیه در ماههای گذشته برای جنگ در اوکراین، سلاحهایی از ایران خریداری کرده است.
پاول ورونسکی، سخنگوی وزارت خارجه لهستان، دوشنبه ۲۲ اردیبهشت گفت سفیر روسیه به این وزارتخانه دعوت شده است.
یک روز پیش دونالد تاسک، نخستوزیر لهستان، گفت این کشور اکنون با اطمینان میداند آتشسوزی گستردهای که مرکز خرید ماریویلسکا در ورشو را بهطور کامل نابود کرد، به دستور سرویسهای مخفی روسیه انجام گرفته است.
او گفت برخی از عوامل این آتشسوزی بازداشت و دیگر افراد مرتبط با آن نیز از سوی مقامات شناسایی شدهاند.
با این حال کرملین دست داشتن در آتشسوزی را رد کرد و آن را «اتهاماتی روسهراسانه و بیاساس» خواند.
رادوسلاو سیکورسکی، وزیر خارجه لهستان، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «به دلیل شواهدی مبنی بر اینکه سرویسهای ویژه روسیه مرتکب اقدام نکوهیده خرابکاری علیه مرکز خرید ورشو شدهاند، تصمیم گرفتم رضایت خود را برای فعالیت کنسولگری فدراسیون روسیه در کراکوف پس بگیرم.»
سیکورسکی همچنین گفت اگر حملاتی مشابه ورشو ادامه پیدا کند، لهستان اقدامات بیشتری انجام خواهد داد.
کنسولگری روسیه در شهر کراکوف سه دیپلمات و چهار کارمند دارد و با اولتیماتوم وزارت خارجه لهستان، مسکو حدود ۳۰ روز فرصت خواهد داشت تا آن را تعطیل کند.
وزارت خارجه روسیه در پاسخ به این تصمیم، اعلام کرد لهستان عمدا در حال قطع روابط خود با مسکو است.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، گفت که «ورشو به شکل عمدی به تخریب روابط ادامه میدهد و برخلاف منافع شهروندانش عمل میکند» و افزود مسکو بهزودی «پاسخی متناسب» خواهد داد.
روابط پرتنش مسکو و ورشو بر سر جنگ اوکراین
روابط از پیش پرتنش میان ورشو و مسکو از زمان تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ میلادی به پایینترین سطح خود رسیده است.
لهستان میگوید نقش این کشور بهعنوان مرکز کمکرسانی به کییف باعث شده هدف خرابکاری، حملات سایبری و اطلاعات نادرست روسیه قرار گیرد. اتهاماتی که مسکو آنها را رد میکند.
تنشهای جدید میان دو کشور پس از آتشسوزی مرکز خرید بزرگ ورشو در ۲۴ اردیبهشت سال ۱۴۰۳ آغاز شد.
سه روز پس از این حادثه، آتشسوزی دیگری در یک فروشگاه ایکیا در ویلنیوس، شهری در لیتوانی، کشور همسایه لهستان رخ داد. مقامهای لهستانی سرویس اطلاعاتی روسیه را به ایجاد این حریق عمدی متهم کردند.
روسیه دخالت در ایجاد این آتشافروزیها را رد کرده است. با این حال مقامهای لهستان از همکاری با مقامهای لیتوانی خبر دادند و گفتند این دو حمله، بخشی از «جنگ ترکیبی» روسیه برای بیثبات کردن کشورهایی است که در جنگ با روسیه از اوکراین حمایت میکنند.
اوایل آبان سال گذشته لهستان اعلام کرد به دلیل تلاشهای مشکوک روسیه برای خرابکاری، کنسولگری این کشور در شهر پوزنان را تعطیل خواهد کرد.
مسکو اواسط آذر و در اقدامی متقابل، کنسولگری لهستان در سن پترزبورگ را بست.
روسیه علاوه بر کراکوف و پوزنان، یک کنسولگری دیگر در شهر گدانسک و سفارت خود را در ورشو دارد.
ترامپ در حالی سهشنبه ۲۳ اردیبهشت راهی ریاض میشود که عربستان سعودی عادیسازی روابط با اسرائیل را منوط به پایان جنگ غزه و تشکیل کشور فلسطین کرده است.
از سوی دیگر رییسجمهوری آمریکا با اشاره به احتمال گفتوگو با همتای چینی خود در پایان این هفته، گفت مذاکرات اخیر میان واشینگتن و پکن، باعث یک «بازتنظیم» در روابط اقتصادی ایالات متحده و چین شده است.
عادیسازی روابط اسرائیل و عربستان سعودی
مقامهای آمریکایی در پشت پرده میکوشند اسرائیل را به آتشبس فوری در غزه متقاعد کنند تا پیششرط عربستان سعودی برای از سرگیری مذاکرات عادیسازی روابط برآورده شود.
استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، هفته گذشته در سخنرانی خود در سفارت اسرائیل در واشینگتن گفت انتظار دارد بهزودی پیشرفتهایی در گسترش پیمان ابراهیم حاصل شود.
این پیمان در دوره نخست ریاستجمهوری ترامپ منجر به برقراری روابط میان امارات متحده عربی، بحرین، سودان و مراکش با اسرائیل شد.
با این حال، دو منبع آگاه در مصاحبه با رویترز تاکید کردند مخالفت بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، با توقف دائمی جنگ غزه و ایجاد کشور فلسطین، پیشرفت در گفتوگوها با ریاض را غیرممکن ساخته است.
چالشهای عادیسازی روابط
عربستان سعودی هنوز اسرائیل را به رسمیت نمیشناسد و دو قدرت برتر اقتصادی و نظامی منطقه فاقد روابط رسمی هستند.
طرفداران عادیسازی روابط بر این باورند که چنین تحولی ثبات و رفاه منطقه را افزایش میدهد و نفوذ جمهوری اسلامی را محدود میکند.
جنگ غزه روند عادیسازی روابط با اسرائیل را برای عربستان سعودی که بهعنوان «مهد اسلام» شناخته میشود، به مسالهای حساس و چالشبرانگیز بدل کرده است.
برقراری روابط با اسرائیل که زمانی محور گفتوگوهای دوره نخست ریاستجمهوری ترامپ بود، اکنون از مذاکرات اقتصادی و امنیتی واشینگتن و ریاض جدا شده است.
به گفته منابع آگاه، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، برای بازگشت به مذاکرات عادیسازی، خواستار پایان جنگ غزه و تضمین تشکیل کشور فلسطین است.
تمرکز بر سرمایهگذاریهای اقتصادی
واشینگتن و ریاض تمرکز اصلی سفر ترامپ را بر همکاریهای اقتصادی و مسائل منطقهای قرار دادهاند.
معاملات تسلیحاتی، پروژههای کلان و همکاری در زمینه هوش مصنوعی در صدر دستور کار دو کشور قرار دارد.
ترامپ بهدنبال جذب سرمایهگذاری یک تریلیون دلاری عربستان سعودی در شرکتهای آمریکایی است که بر تعهد اولیه سرمایهگذاری ۶۰۰ میلیارد دلاری ولیعهد این کشور استوار است.
رابرت موگیلنیکی، پژوهشگر ارشد موسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشینگتن، در همین رابطه گفت: «دولت ترامپ میخواهد این سفر با اعلام معاملات چشمگیر به رویدادی بزرگ تبدیل شود.»
او افزود: «عادیسازی روابط با اسرائیل بسیار دشوارتر از پهن کردن فرش قرمز و امضای قراردادهای اقتصادی است.»
احتمال ارائه طرح آمریکا برای پایان جنگ
پیش از حمله هفتم اکتبر حماس که هزار و ۲۰۰ کشته برجای گذاشت، ولیعهد عربستان سعودی در آستانه نهایی کردن توافقی مهم بود: پیمان دفاعی آمریکا در ازای به رسمیت شناختن اسرائیل. اما پس از آن، واکنش اسرائیل به این رویداد مرگبار همه چیز را تغییر داد.
عملیات گسترده اسرائیل در غزه با ۵۲ هزار کشته و آوارگی نزدیک به دو میلیون نفر، مذاکرات را متوقف کرد. در این شرایط، بن سلمان اسرائیل را به نسلکشی متهم کرد و روند گفتوگوها به بنبست رسید.
به گفته منابع آگاه، ترامپ که از بنبست کنونی ناامید شده، احتمالا در این سفر طرحی برای پایان جنگ ۱۸ ماهه غزه ارائه خواهد کرد.
این طرح شامل تشکیل دولت انتقالی و ساز و کارهای امنیتی جدید برای دوران پس از جنگ در غزه خواهد بود.
تلاش برای مهار نفوذ چین
سفر ترامپ به عربستان سعودی، نخستین سفر خارجی رسمی او پس از ورود مجدد به کاخ سفید است. او پیش از این برای حضور در مراسم تشییع پاپ فرانسیس به رم سفر کرده بود.
رییسجمهوری آمریکا پس از ریاض، راهی قطر و امارات متحده عربی خواهد شد.
تحلیلگران معتقدند دولت آمریکا با این سفر در پی بازیابی نفوذ و تقویت روابط اقتصادی در منطقهای است که چین، رقیب اصلی ایالات متحده، جایگاه خود را در «نظام پترودلار» گسترش داده است.
با این حال، مهار نفوذ پکن در ریاض دشوار خواهد بود. از زمان آغاز طرح چشمانداز ۲۰۳۰، چین در بخشهای انرژی، زیرساخت و انرژیهای تجدیدپذیر عربستان سعودی نقش پررنگی ایفا کرده است.
