به دنبال بیش از یک سال درگیری بیوقفه در خاورمیانه، در نهایت سقوط اسد بهعنوان یکی از غیرمنتظرهترین رخدادها در تاریخ این منطقه به ثبت رسید. با این حال، آزمون واقعی برای سوریه و خاورمیانه زمانی خواهد بود که گروههای مخالف اسد به مرحله تقسیم قدرت در این کشور برسند.
فایننشال تایمز یکشنبه ۱۸ آذر نوشت به نظر میرسد از بسیاری جهات، سرنگونی حکومت سوریه یکی از «پیامدهای ناخواسته» عملیات نظامی اسرائیل در منطقه پس از حمله هفتم اکتبر حماس باشد زیرا رویدادهای خاورمیانه طی این یک سال «تمامی هنجارهای پیشین در منطقه را بر هم زده و محیطی قابل انفجار و غیرقابل پیشبینی به وجود آورده است».
این رسانه افزود پیشروی برقآسای مخالفان در سوریه نشاندهنده «ماهیت نامطمئن رژیم درهم شکسته و فاسد اسد» بود و در نهایت به سرنگونی آن انجامید اما شادی گسترده در سوریه به دنبال تحولات اخیر، با نگرانی در خصوص سرنوشت این کشور پیوند خورده است.
در راس مخالفان حاکم بر دمشق، هیات تحریر شام دیده میشود، گروهی اسلامگرا که پیشتر از متحدان القاعده بود و از سوی سازمان ملل متحد، آمریکا و شماری دیگر از کشورها بهعنوان گروهی تروریستی شناخته میشود.
ابومحمد الجولانی، رهبر این گروه، پیشتر از قصد خود برای فتح دمشق سخن گفته بود و اکنون به نظر میرسد تصمیمگیرنده اصلی مخالفان حاکم بر پایتخت سوریه باشد.
در طول شش سال گذشته، تحریر شام کنترل ادلب در شمال غربی سوریه را در دست داشت و از طریق یک حکومت غیرنظامی، این استان را اداره میکرد.
در این مدت، تحریر شام کوشیده است از خود، تصویر یک گروه اسلامگرای «معتدل» ارائه دهد؛ با این حال، این گروه همچنان از مشت آهنین برای تثبیت قدرت خود در ادلب بهره برده و سازمانهای وابسته به سازمان ملل مواردی از نقض حقوق بشر را در این منطقه به ثبت رساندهاند.
فایننشال تایمز در ادامه گزارش خود نوشت اگر جولانی قدرت را در سوریه به دست گیرد، این موضوع مشکلاتی را برای قدرتهای غربی و نهادهای بینالمللی ایجاد خواهد کرد زیرا آنها باید در خصوص چگونگی تعامل با او و تحریر شام تصمیمگیری کنند.
تحریر شام تنها یکی از گروههایی است که در عملیات اخیر برای سرنگونی اسد مشارکت کردند اما نکته نگرانکننده این است که این گروهها در گذشته سابقه درگیری با یکدیگر را داشتهاند.
در جریان کارزار اخیر علیه حکومت سوریه، میان تحریر شام از یک سو و «ارتش ملی سوریه» از سوی دیگر که مجموعهای از گروههای مورد حمایت ترکیه در آن جای دارند، هماهنگی وجود داشت. این هماهنگی همچنین شامال سایر گروههایی میشد که دمشق را از سمت جنوب به محاصره خود درآوردند.
فایننشال تایمز هشدار داد با این حال آزمون واقعی زمانی خواهد بود که این گروهها به تقسیم غنائم پیروزی و سپس قدرت بپردازند.
مالک العبده، تحلیلگر امور سوریه، کارزار نظامی مخالفان حاکم بر دمشق را «یک طرح تخریب کنترلشده» خواند و گفت هماهنگی آشکار میان تحریر شام و سایر گروهها در این عملیات، دلگرمکننده است.
او افزود: «واضح است که برنامهای [برای آینده سوریه] وجود دارد. هیات تحریر شام و الجولانی بهطور بسیار دقیق اعلام کردهاند که طرحی وجود دارد. این موضوع باعث اطمینان خاطر بسیاری از مردم شده است.»
این تحلیلگر در عین حال هشدار داد ترس از وقوع مجدد خشونتها در سوریه بر شادمانی کنونی سایه افکنده است و برای گروهی، برقراری ثبات و توقف خونریزیها در این کشور ایدهآل و دور از ذهن به نظر میرسد.
جولانی کیست و چگونه به تاثیرگذارترین رهبر مخالفان اسد تبدیل شده است؟
رهبر هیات تحریر شام، مهمترین گروه مسلح مخالف حکومت سوریه، جمعه ۱۶ آذر در مصاحبه با شبکه خبری سیانان تاکید کرد که «رژیم اسد مرده» است.
او افزود: «ما حکومتی بر اساس شورای مردمی تشکیل خواهیم داد که نهادی باشد و نه مبتنی بر یک حاکم که تصمیمات خودسرانه بگیرد.»
جولانی که بهعنوان فرمانده شاخه القاعده در سوریه، چهرهای در سایه به شمار میرفت، حتی زمانی که گروهش در قامت قدرتمندترین جناح با ارتش سوریه میجنگید، دور از انظار عمومی بود.
او پس از قطع رابطه با القاعده در سال ۲۰۱۶، بهتدریج در کانون توجه قرار گرفت، نام گروه خود را از جبهه النصره به هیات تحریر شام تغییر داد و بهعنوان جریان پیشتاز در مناطق شمال غرب سوریه ظاهر شد.
این تحول زمانی جلب توجه کرد که نیروهای تحریر شام به رهبری جولانی، حلب و سپس حما را به تصرف خود درآوردند.
پس از ورود شورشیان به حلب، بزرگترین شهر سوریه قبل از آغاز جنگ داخلی، ویدیویی منتشر شد که نشان میدهد که جولانی دستور محافظت از مردم را صادر و مخالفان مسلح را از ورود به خانهها منع میکند.
ویدیوی دیگری نیز نشان میدهد که چهارشنبه ۱۴ آذر هنگام بازدید جولانی از ارگ حلب، یک جنگجوی او پرچم انقلاب سوریه را به اهتزاز درمیآورد که زمانی از سوی جبهه النصره بهعنوان نمادی از ارتداد شناخته میشد.
جولانی از زمان آغاز مناقشه اخیر، بیانیههایی را به نام واقعی خود، احمد الشرع، صادر کرده است.
جاشوا لندیس، کارشناس مسائل سوریه و رییس مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه اوکلاهاما، در مصاحبه با خبرگزاری رویترز گفت: «جولانی باهوشتر از اسد است. او از خود چهرهای جدید ترسیم کرده، متحدان جدیدی یافته و به اقلیتها رو کرده است.»
آرون لاند، عضو اندیشکده سنچری اینترنشنال هم گفت که جولانی و تحریر شام بهوضوح تغییر کردهاند اما با این حال همچنان «تا حدی تندرو» باقی ماندهاند.
او افزود: «آنها به بازی تبلیغاتی رو آورده و نشان میدهند که مانند گذشته متعصب نیستند. القاعده قدیمی یا داعش هرگز این کار را انجام نداده است.»
برخی تحلیلگران باور دارند جولانی احتمالا این سیاست را از طالبان آموخته. گروهی که پس از بازگشت به قدرت در افغانستان، رویکرد متفاوتی در برابر مردم، مخالفان پیشین و اقلیتهای مذهبی و قومی در این کشور در پیش گرفته است.
جولانی و القاعده
جولانی پیش از تاسیس جبهه النصره، برای القاعده در عراق جنگیده بود و در آنجا پنج سال را در زندانی متعلق به آمریکا گذراند.
ایالات متحده جولانی را در سال ۲۰۱۳ بهعنوان تروریست معرفی و اعلام کرد القاعده عراق او را موظف به سرنگونی حکومت اسد و استقرار قوانین شریعت اسلامی در سوریه کرده است.
به گفته مقامهای آمریکایی، النصره با انجام حملات انتحاری، غیرنظامیان را کشته و از دیدگاههای فرقهای خشونتآمیز حمایت کرده است.
ترکیه، اصلیترین حامی خارجی مخالفان سوریه نیز هیات تحریر شام را بهعنوان گروهی تروریستی معرفی کرده است.
آنکارا از برخی دیگر از گروههایی که در شمال غرب سوریه میجنگند، حمایت میکند.
جولانی اولین مصاحبه خود با یک رسانه را در سال ۲۰۱۳ با شبکه خبری الجزیره انجام داد، در حالی که دستمالی تیره بر صورت داشت و پشت خود را به دوربین کرده بود. او در این گفتوگو، خواستار اداره سوریه بر اساس قوانین شرعی شد.
حدود هشت سال بعد، او برای مصاحبه با شبکه آمریکایی فرانتلاین حاضر شد و با پیراهن و ژاکت روبهروی دوربین نشست.
جولانی در این مصاحبه تاکید کرد تروریستی خواندن گروه او ناعادلانه است و او با کشتار مردم بیگناه موافق نیست.
او توضیح داد که چگونه اعضای جبهه النصره از شش نفری که او را از عراق همراهی میکردند، در عرض یک سال به پنج هزار نفر افزایش یافت.
جولانی همچنین تاکید کرد گروهش هرگز تهدیدی برای غرب نبوده است.
او افزود: «همکاری ما با القاعده پایان یافته است و حتی زمانی که با القاعده همکاری داشتیم، مخالف انجام عملیات در خارج از سوریه بودیم و انجام اقدامات خارجی کاملا خلاف سیاست ماست.»
جولانی پس از این که داعش در سال ۲۰۱۳ به دنبال کنترل کامل بر جبهه النصره بود، جنگ خونینی را علیه متحد قدیمی خود، ابوبکر بغدادی انجام داد. داعش سپس در نبرد با ائتلافی به رهبری آمریکا شکست خورد و از قلمروی خود در سوریه و عراق بیرون رانده شد.
در حالی که داعش در حال فروپاشی بود، جولانی کنترل هیات تحریر شام را بر استان ادلب در شمال غربی سوریه مستحکم کرد و یک نهاد مدنی به نام «دولت نجات» به وجود آورد.
دولت سوریه، هیات تحریر شام و سایر شورشیانی را که علیه حکومت اسد قیام کردند، تروریست میداند.
همزمان با پیشروی شورشیان، هیات تحریر شام بیانیههای متعددی صادر کرده است تا به علویهای شیعه و دیگر اقلیتهای سوریه در مورد امنیتشان اطمینان دهد.
در یکی از این بیانیهها از علویها خواسته شده است از دولت اسد جدا شوند و بخشی از سوریه آینده باشند که «فرقهگرایی را به رسمیت نمیشناسد».
جولانی ۱۴ آذر در پیامی به ساکنان یک شهر مسیحینشین در جنوب حلب تاکید کرد از آنها و اموالشان محافظت خواهد شد.
او از آنها خواست در خانههای خود بمانند و به «جنگ روانی» حکومت سوریه توجه نکنند.
